krasnodar krayı ne demek?
Krasnodar Krayı (: Бжъэдыгъукъалэ
щIыгу, : Краснода́рский край), tarihi Çerkes
topraklarının %60'lık kuzeybatı kısmını kapsar. Krasnodarskiy kray),
'da,
(RF) ve Güney okrugu içerisinde federal bir
yönetim birimi. Kuzeyde ,
doğusunda ve , güneyinde ve
'dan tek yanlı ayrılıp bağımsızlık
kararı alan ile
çevrilidir. Batısında , ve
bulunur. Ayrıca Kray topraklarının güney orta bölümünde, bir iç cep
biçiminde, RF üyesi
yer alır.
Yüzölçümü, nüfus ve idare
76.000 kilometrekare, nüfusu 5.125.221 (2002), yönetim merkezi Krasnodar
kentidir (2002'de 646.175; 2005'te 715 bin). Ortalama nüfus yoğunluğu
kilometrekare başına 67.4'tür.
Coğrafi koşullar
- Bölgenin güneybatı bölümü dağlıktır. Burada, kuzeybatıda yakınlarından başlayan ve
Karadeniz boyunca güneydoğuya doğru uzanan, giderek genişleyen ve
yükselen bulunur:
kuzeyde Agoy (994 m), güneye doğru Thabe (905 m), Şesı (1.839 m) ve
Avtle (1855 m). En yüksek doruk
sınırındaki Çuguş tepesidir. Kuzey ve kuzeydoğu kesimleri geniş
plato ve düzlüklerden oluşur.
- Sıradağlar engeli nedeniyle kuzey rüzgârlarına kapalı olan kıyı
bölgesi dışındaki yerlerde kışları sert, yazları sıcak bir iklim
görülür. Kıyı kesimi ise,
, bol yağışlı, kışları
ılık, yazları sıcak bir iklime sahiptir. Kıyıda ve yüksek yerlerde
1.000 mm'nin üzerine çıkabilen yıllık yağış miktarı, iç kesimlerde,
özellikle kuzeye doğru gidildikçe azalır. Bu nedenle tarımda sulama
gerekir.
- Bitki örtüsü kıyıda ve yükseltiye göre dağlarda, önce karışık,
ardından iğne yapraklı orman, ormanın üstünde Alp tipi çayırlar,
vadi ve ovalarda çayır ve bozkır bitkileridir.
- Bölgenin ana akarsuyu buzullarla beslenen Kuban
Irmağıdır. Kafkaslar'dan
doğan çok sayıda kol ile beslenir: batıdan doğuya doğru Abın, Afıps,
Şebş, Psekups, Pşış, Pşeha, Şhaguaşe, Fars, Fedz, Laba, Varp,
Zelençuk. Ayrıca, batıda Kafkaslar'dan doğan ve
dökülen çok sayıda hızlı akışlı
akarsu da vardır: kuzeyden güneye Pşada, Aguy,
, Psışu, Şeh, Saçe, Mezmıt'e, Psov. Bütün
bu yer ve akarsu adları Adıgece olup, Diaspora'da anlatı, öykü ve
şarkılarda anı olarak hâlen yaşamaktadırlar.
Yönetim birimleri
Krasnodar krayı 1937'de kuruldu,1991 yılına dek bu Kray'a bağlı kalan
Adıgey Özerk Oblastı, aynı yıl ayrıldı, ardından 3 Temmuz 1991'de
cumhuriyet oldu, ama coğrafi olarak Kray toprakları içinde kaldı.
'nin, zaten tarihsel
Adige toprakları olan Krasnodar Kray toprağında, sınırlarının doğuda
'ne,
güneyde de 'ya ve Karadeniz'e doğru
genişletilerek, AC'nin doğal sınırlara kavuşturulması ve Krasnodar Kray
tarafından kuşatılmışlığa bir son verilmesi talebi yanıtsız
bırakılmıştır (bk. Doç. Dr. Ufuk Tavkul,
", Birleşik Kafkasya Dergisi,
, 2007, sayı 6-7, s. 33). Kray 38 rayon
(ilçe), 26 kentsel alan, 12 kent tipi yerleşim birimi ve 397 bucak
birimini (selsovet-köy sovyeti) içerir. Bir Kray Meclisi ve atanabilen
bir valisi (gubernator) vardır. Alt birimlerin de meclis ve yürütme
komiteleri bulunur.
Kentleri
- Başlıca kentleri, Krasnodar dışında,
(2002'de 328.809), (232.079;
2005'te 281.400), Tuapse (64.238), Gelencik (50.102),
(53.493) Karadeniz kıyısındadır. Bütün bu
kent yöreleri 1864 öncesinde Adıgelere (Çerkeslere) aitti.
- Bugün, Tuapse güneyinden Psov Irmağına değin uzanan Soçi
metropolitan alanı, önde gelen bir turizm, dinlenme ve sayfiye
alanıdır, burada "Golovinski Cumhuriyet Doğa Koruma Alanı"
(zakaznik) geniş bir yer tutar. Ayrıca, Soçi ve Tuapse yöresinde,
1999'da RF tarafından küçük bir halk olarak tanınmış olan 12 bin
kadar yerli Şapsığ kalıntı nüfusu hâlen yaşamakta olup, buraya
"Karadeniz kıyısı Şapsığyası" da denmektedir.
- Tuapse ve kuzeyindeki Novorossiysk, RF'nin petrol ve doğal gaz ihraç
limanlarıdır. Kuzeyde Azak Denizi kıyısındaki Yeysk (86.349) ve
içerideki (193.964) diğer önemli
kentlerdendir.
- Armavir'in yerli halkı, adından da anlaşılabileceği gibi, Adıgece
anadilli Ortodoks Hristiyan Ermenilerdir. Bu Ermenilerin büyük bir
bölümü, 1918'de, iç savaş sırasında, bazı Adige ve Kazak
toplulukları yanında, Kızıl Ordu birlikleri tarafından yok
edilmişlerdir (1). Kray nüfusunun küçük bir kısmı Müslüman (100 bin
dolayında Adige/Çerkes(yerli), ayrıca ,
vb.), diğerleri ağırlıklı olarak Ortodoks
. Müslümanlar dini yönden
merkezi 'ta bulunan Adige Cumhuriyeti ve
Krasnodar Krayı Müslümanları Müftülüğüne bağlıdırlar.
Tarih
4. ve 5. yüzyıllarda atası olan
Sind-Meot krallığın hüküm sürdüğü topraklardır. Kray toprakları 18 ve
- yüzyıllarda, yakın tarihin gördüğü en ağır katliam ve
olaylarına sahne olmuştur. 18. yüzyılda
kuzeyde 'ne dökülen Yeya Irmağı ile
güneyde Kuban Irmağı arasında kalan topraklar bağlıydı. Bugünkü Krasnador krayını
oluşturan topraklarda yerleşik Çerkesler (Adygheler) ve göçebe olan
Nogaylar () yaşıyorlardı. Kuban'ın güneyi
ise egemen Adıge topluluklarının ülkesi olan
'yı (Circassia) oluşturuyordu.
- , 1774 sonrasında, hiçbir kural
tanımadan, hukuken Kırım Devleti'ne ait olan bir bölgede, yani Kuban
Irmağının kuzeyi boyunca Karadeniz'e doğru uzanan ve üzerinde kale,
karakol ve gözetleme kuleleri bulunan bir müstahkem hat kurdular.
Hemen ardından 1783'te Kuban'ın kuzeyini, Kırım ile birlikte , Temmuz
1783'te yerli nüfusu kuzeydeki Ural bölgesine sürme kararını
uygulamaya koydular. Bunun üzerine
ayaklandılar. Ama Ruslar yerli halka etnik temizlik uyguladılar.
Buralarda tek bir Nogay ve Adıge nüfus bile bırakmadılar, dahası
güneye, Çerkesya'ya sığınanları da, Kuban ve Laba ırmaklarını geçip
izlediler ve ele geçirdiklerini ayrımsız öldürdüler. Güvenlik
gerekçesiyle Kuban'ın kuzeyi 10 yıl boyunca boş tutulduktan sonra,
1792'de, Çariçe II. Katerina tarafından yerleşimine tahsis edildi ve
1793'te Yekaterinodar kalesi (şimdiki Krasnodar'ın yerinde) kuruldu.
Bu topraklara topluluklar halinde gelen ve toprağı bölüşen Karadeniz
Kazakları yerleştirildi (2).
- 1783'ten sonra, sıra Adıgelere, yani Bağımsız Çerkesya'ya gelmişti.
Kuzeyde Kuban Irmağı ağzından güneyde Bzıb (Adıgece: Psıb) Irmağı
ağzına ya da şimdiki Pitsunda'ya değin Karadeniz kıyıları boyunca ve
Kuban Irmağının güney havzasına yayılmış olan 2 milyon nüfuslu
Adıgelerin inatçı direnişi, 1864'te sona erdi (3). Ancak Karadeniz
kıyısındaki dağlarda barınan Adıge
(Хьак1уцу) topluluğu Ruslara boyun eğmedi ve direnişini 1870'li
yıllara, yok edilmelerine değin sürdürdü. 1779 -1864 yılları
arasında Çerkesler, dış yardım arama amaçlı diplomatik çalışmalarda
bulundular (4). Ayrıca Adıge kıyıları savunmasına bir Adıge Filosu
da katılmıştı (5). Ama, tüm bu çabalara karşın, Rus yayılması
durdurulamadı, bütün bir Çerkesya işgal edildi. Ruslar 21 Mayıs
1864'te Yaylasında bir askeri tören ve
dini ayin düzenleyerek, zaferlerini kutladılar (6). 1864'te
Adıgelerin içinden 80 bin (7) kadarının (tüm nüfusun % 4 kadarı;
Adıge tarihçilerinden Хъоткъо Самир/Samir Hotko'ya göre ise 1865'te
51 bin nüfusun) Orta Kuban ve Orta Laba ırmakları solundaki yerlere
yerleşmek koşuluyla kalmasına izin verildi. 1864'te 1 milyonu aşkın
bir Çerkes nüfusunun yaşadığı ve Ruslarca yeni ele geçirilen son
Çerkesya toprakları ise, son bireyine değin Çerkes (Adıge)
nüfusundan arındırıldı, direnenler yok edildi. Daha sonra,1857-1859
tarihlerinde Rusların eline geçmiş olan ve sıkı bir biçimde
denetlenen bir bölgeye yerleştirilen ya da o yerde kalmasına izin
verilen söz konusu 80 bin ya da 51 bin Adıge'nin de çoğu, 1864 ülke
dışına sürülen Adıgeler gibi, ikinci kez sürülerek, Türkiye'ye göç
etmek (deportasyon) zorunda bırakıldı. Sonunda,
nüfusu, 1897'de, 200 bine doğru yükselecek
yerde, 30 bin dolayına düşmüştü.
- Adıgelerden temizlenen kıyı bölümü ve dağlık kesimler (özellikle
Belaya Irmağı batısı), dağlardaki gerilla tipi direnişler nedeniyle,
1870'li yıllara değin, güvenlik nedeniyle boş tutuldu. Ancak 1877-78
Osmanlı-Rus Savaşı'nda Türklerin Ruslara yenilmesinin Adıgeler
arasında yarattığı moral bozukluğu ya da umutsuz Adıge
direnişlerinin 1870'lerde sona ermesinden sonra sivil (Rus)
yerleşime açıldı. Ruslar Çerkesya'nın kıyı bölgelerinde uygulanacak
model tarımı bilemediklerinden, örnek çiftçi olarak yararlanmak
amacıyla bazı küçük Adıge gruplarının (bugünkü Şapsığ ve
Hak'uçların) yasaklanmış olan Karadeniz kıyısındaki eski yerlerinde
kalmalarına ya da Kuban Irmağı boylarında yerleştirildikleri
yerlerden geri gelmelerine izin verdiler. Ama bunların kıyı şeridine
yerleşmeleri de yasaklanmıştı. Bu son Adıgelerin (Şapsığların)
sayısı, 'nde (guberniya)
1897'de 1.939'a ulaşmıştı. Böylece bu yeni Karadeniz yerleştirme
alanında, şimdiki "Karadeniz kıyısı Şapsığyası" da oluştu (2002'de
Karadeniz kıyısındaki Şapsığ sayısı 12 bin dolayındaydı). Çarlık
Rusyası döneminde, kıyıdaki Karadeniz ili dışında,şimdiki Krasnodar
Krayı yerinde Rusların "Kuban Oblastı" bulunuyordu.
- Bu soykırım ve kolonizasyon politikası nedeniyle yerli halk çok
küçük bir sayıya düştü. Doğruluğu tartışmalı verilere göre (çünkü,
özerklik elde etmemeleri ve Şapsığ varlığının gizli tutulması için,
sayım görevlilerince Şapsığların çoğunun, özellikte Tuapse'de, Adıge
ya da Çerkes biçiminde yazıldığı, başta Şapsığların Adıge Khase
örgütü Başkanı Mecid Çaçuh (К1ак1ыхъу Мэджид) tarafından da
doğrulanmıştır), Kray'da 2002'de 15.8 bin Adıge, 4.4 bin Çerkes ve
3.2 bin Şapsığ nüfus yaşamaktaydı. Bu arada bir Şapsığ yöresinde
bulunan ve binden çok Şapsığ'ın yaşadığı Tuapse kentinde tek kişi
bile Şapsığ olarak kayda geçirilmemiştir (Toplamı 25 bin dolayında
bir yerli nüfus). Ruslar 23 Eylül 1924'te kurulan Tuapse merkezli
'nu,
ilerisi için tehlikeli bir oluşum olarak görerek, 24 Mayıs
1945'te lağvettiler (8).
- Şapsığların 1945 yılı öncesinin özerkliğinin iadesi için Krasnodar
Krayı makamlarına yaptıkları başvurular, Şapsığların nüfus oranının
% 4 ya da 5 gibi az olması gerekçe gösterilerek reddedildi. En son
başvuru ise, yetkili makamın Krasnodar Krayı değil Moskova (RF
yönetimi) olduğu belirtilerek,15 Nisan 1995'te Krasnodar Krayı
Valiliği tarafından geri çevrildi (Doç. Dr. Ufuk Tavkul, Birleşik
Kafkasya dergisi, Ankara, 2007, sayı-6-7, s. 33). Daha sonra,
Krasnodar krayındaki ve
kıyıdaki Soçi metropoliten alanı
ile Tuapse rayonunda (14 Şapsığ köyü ve yöre kentlerinde) ve
doğudaki Uspensk rayonunda (3 köy) yaşamaktadırlar. Şapsığlar ve
Uspensk rayonu Adıgeleri eskiden beri okullarında seçmeli bir ders
olarak, sınıfına göre değişmek üzere, haftada 1 ya da 2 ders saati
tutarında Adıgece okuyabilmekte idiler. Örneğin 1990'larda Adıgece
14 Şapsığ okulunda öğretiliyordu. 2000'li yıllarda Adıge-Şapsığca
öğretim yapan okullara verilen devlet tahsisatının kasten
azaltılması sonucu, 2010-2011 yılında Adıgece eğitim veren okul
sayısı 3'e düşmüştür. Adıgece eğitim Şeh'ek'eyşho (Bolşoy Kiçmay),
Hacıko ve Aguy-Şapsığ köyleri okullarında verilmektedir (bkz.'Rus
Faşizmi Karşısında Direnen Bir Toplum: Şapsığlar, Anadilini
Yitirmeme Uğraşısında', Cherkessia.net).
- Bu son yıllarda Adıgey Cumhuriyeti'nin (AC) başkenti Maykop'ta
bulunan Adıge Devlet Üniversitesi'nin 6 fakültesi Soçi'de, 3
fakültesi Novorossiysk'de ve 1 fakültesi de Yeysk kentinde
açılmıştır, ayrıca Maykop Devlet Teknoloji Üniversitesi de gelişen
eğitim kurumlarındandır. Bütün bunlar, Adıgelerle Şapsığların,
küçücük (AC ile birlikte 150 binden az olan) nüfuslarına karşın,
eğitim alanında ileri adımlar atmayı başarmış olduklarını da
göstermektedir.
Nüfus
2002'de 5.125.221 olan toplam nüfus içinde
- 4.436.272 (%86,6),
- 254.566 (%5,6),
- 131.774 (%2,57),
- 26.540 ,
- 26.260 ,
- 20.225 ,
- 18.469 , vb
Müslüman nüfus olarak da:
- 25.575
- 15.821 ,
- 13.496
- 11.944
- 5.022 ,
- 4.446 ,
- 3.752
- 3.231 ,
- 2.857 ,
- 2.609
- 2.210
- 2.061
vb. 100'ü aşkın etnik kökenli bir nüfus bulunmaktadır. Yerli halk olan
Adıge, Şapsığ,Çerkes ve Nogaylar, 1860'lı yıllarda katledildikleri ya da
Türkiye'ye yönelik deportasyona uğratıldıkları için iyice azalmış,
Karadeniz kıyısında yaşamış olan ,
, gibi dil ve lehçelerde konuşan
topluluklar ile Kuban Irmağı kuzeyinde yaşamış olan
ise, Krasnodar Krayı topraklarından
bütünüyle temizlenmişlerdir: Tartışmalı Krasnodar kaynaklarına göre, 5
milyon nüfus içinde yerli nüfus 25 binin altına düşmüştür.
- 1783 soykırımı sonucu şimdiki Krasnodar krayı topraklarında Nogay
nüfus kalmamıştır. Bu soykırım ve etnik temizlik operasyonuna bağlı
olarak Kuban Irmağı kuzeyindeki Krasnodar krayı topraklarında
herhangi bir Adıge yerleşimi de kalmamıştır. Krasnodar krayı dışında
bazı küçük Nogay toplulukları vardır. Bunlar Kırım Hanlığı
(1426-1783) sınırları dışında,Ruslarca toprakları 1556'da ilhak
edilen eski Astrahan Hanlığı (1466-1556) yurttaşı olan ve çok daha
önceleri, 1556'da Rus yönetimi altına alınmış olan ve şimdiki
Stavropol krayı topraklarında, Karaçay-Çerkesya, Çeçenistan ve
Dağıstan cumhuriyetlerinde yaşadıklarından soykırım kapsamı dışında
kalmış olan Nogaylardır. Bu nedenle ,
hâlen, Karaçay-Çerkes ve Dağıstan cumhuriyetlerindeki resmî
dillerdendir.
- Krasnodar krayında Adıge ve Şapsığ aleyhtarı bazı Rus ekstremist
(milliyetçi ve ırkçı) görüşlerin hâlen de canlı olduğu
görülmektedir. Nitekim bir ara yoğunlaşan Adıgey Cumhuriyeti'ni
lağvedip topraklarını Krasnodar krayına katma uğraşıları yanında,
Şapsığlara, 1945 öncesindeki özerkliklerinin iadesi girişimleri de
milliyetçi Rus çevrelerince büyük bir tepkiyle karşılanmış ve
önlenmişti; ayrıca 1999'da RF hükûmeti tarafından Şapsığlara
tanınmış olan bazı azınlık haklarının uygulanması da Krasnodar krayı
yönetiminin ısrarlı engellemeleri ile karşılaşmıştı (9).
Ekonomi
- Güneydeki dağlık bölüm dışındaki toprakların çoğu tarıma
elverişlidir. Tarımda sulama gerekmektedir. Mısır, buğday ve arpa
gibi ürünler yanında, Kuban Irmağının aşağı bölümünde pirinç
yetiştirilir. Şekerpancarı, ayçiçeği ve tütün ekilir, Kuban Irmağı
kıyılarında sebze üretilir, dağ eteklerinde bağlar ve meyve
bahçeleri geniş yer tutar. Karadeniz kıyı kesiminde
, fındık, kestane, meyve ve sebze yetiştirilir.
Sığır, domuz ve kümes hayvanları beslenir, arıcılık, deniz ve tatlı
su balıkçılığı da önemlidir.
- Bölgede petrol ve doğal gaz çıkarılır, Novorossiysk ve Tuapse
başlıca ihraç limanlarıdır. Krasnodar'da bir petrol rafinerisi,
Beloreçensk'te de bir kimya kompleksi vardır. Ayrıca tarım ve orman
ürünlerini işleyen sanayiler de bulunur. Ancak, Krasnodar krayı,
yine de, RF'nin, hâlen sanayide en geri kalmış ve en yoksul
köşelerinden biri konumundadır. Krasnodar krayı yerinde ve Çarlık
Rusya'sı döneminde "Kuban oblastı" bulunuyordu (Daha geniş bilgi
için tıklayın-,
, ,
, ,
, ,
).
Kaynakça
- Kim Şibzuh, Çerkesya Dehşet İçinde, Yedi Yıldız dergisi, sayı 3,
İstanbul, 1994, s.14-18, ayrıca İnternet.
- Ashad K'ırğ,Tehlike Hep Kuzeyden Geliyordu,Kuzey Kafkasya KD,sayı
85-86, İstanbul, 1992, s.23-25.
- A. T. Keraşev, A.Y.Çirg, İstoriya Adıgei, Maykop, 1991, s.130.
- Ançoko K'eraş, Çerkesya'nın Dış Ülkelerle İlişkileri,Kuzey Kafkasya
KD, sayı 83-84, s.9-11.
- Ashad K'ırğ, Kafkas Savaşı Sırasında Adıge Filosu, Kuzey Kafkasya
KD, sayı 83-84, s.19-20.
- Jineps gazetesi, Eylül 2006 Ek-1, s.2.
- Dr. Almir Abreg, Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi, İstanbul,
2006, s.43.
- Teşu Murdin, Kafdağı dergisi, sayı 49-50, Ankara, 1991, s.29-31;
Jineps gazetesi, Haziran, Kasım 2006.
- Jineps, Eylül 2006 Ek-1, Haziran, Kasım 2006.
Orijinal kaynak: krasnodar krayı. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Kategoriler